Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων TÂÙÚ ÈÔ Ú ÛÙËÚÈÔÙ ÙˆÓ

Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων TÂÙÚ ÈÔ Ú ÛÙËÚÈÔÙ ÙˆÓ Μ A Ρ Τ Ι Ο Σ 2 0 0 8

Συγγραφική οµάδα Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Καρατάσος Νίκος, άσκαλος, Υπεύθυνος του ΚΠΕ Κεφαλογιάννη Ζαχαρένια, Φιλόλογος, Αναπληρώτρια Υπευθύνου του ΚΠΕ ακανάλη Αικατερίνα, ασκάλα, Μέλος Π.Ο. Παπαζαφειρόπουλος ηµήτρης, άσκαλος, Μέλος Π.Ο. Χαιρέτη Μαρία, Νηπιαγωγός, Μέλος Π.Ο. Επιµέλεια Έκδοσης Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων Εκδότης: Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων Ταχ. /νση: Μαθητική Εστία Ανωγείων Ταχ. Κώδικας: 74051 Τηλέφωνο: 28340 31662 FAX : 28340 20335 E-mail: info@kpe-anogion.gr Ιστοσελίδα : http://www.kpe-anogion.gr Τίτλος: A µπε µπα µπλοµ... που τρέχει το νερό; Eικαστικό εξωφύλλου: One fine day Diji Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Μ. & Μ. Πατεράκης Ο.Ε. Τηλ: 2810 227933, e-mail: printpat@otenet.gr Η έκδοση χρηµατοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο και Εθνικούς πόρους στο πλαίσιο υλοποίησης της πράξης µε τίτλο «Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Ανωγείων» η οποία έχει ενταχθεί στην κατηγορία πράξεων 2.6.1.α. που αφορά στα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και της ενέργειας 2.6.1. «Προγράµµατα Προστασίας Περιβάλλοντος και Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης» του µέτρου 2.6. του ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ µε φορέα υλοποίησης το Εθνικό Ίδρυµα Νεότητας, υπό την εποπτεία του Υπ.Ε.Π.Θ..

Μικρέ µου φίλε/ φίλη, Kαλωσόρισες στη γη του Κρηταγενή ία. Βρίσκεσαι εδώ για να συµµετάσχεις στο περιβαλλοντικό πρόγραµµα: «Α µπε µπα µπλοµ πού τρέχει το νερό;» µε το οποίο θα έχεις τη θαυµάσια ευκαιρία να γνωρίσεις από κοντά το Ιερό βουνό της Κρήτης, τον Ψηλορείτη ή Ίδη, ένα βουνό µε ανεκτίµητη ιστορική και αρχαιολογική αξία αλλά και σπάνια φυσική οµορφιά. Ο Ψηλορείτης και ιδιαίτερα ο ορεινός του όγκος ξεχωρίζει για τη µοναδική χλωρίδα και πανίδα του, αλλά και για το πλούσιο γεωλογικό του ανάγλυφο. Πρόκειται για ένα ξεχωριστό γεωφυσικό περιβάλλον, το οποίο δηµιουργήθηκε όταν ο ασβεστόλιθος, το πέτρωµα που κυριαρχεί στο βουνό, «έσµιξε» µε το νερό. Η υπόγεια αυτή ένωση νερού και ασβεστόλιθου «γέννησε» σπήλαια, φαράγγια, οροπέδια, καταβόθρες, βάραθρα και πλήθος άλλων γεωλογικών σχηµατισµών. Θα πρέπει ίσως να γνωρίζεις ότι ο ασβεστόλιθος ως πέτρωµα έχει την ιδιότητα να «ρουφάει» το νερό σαν σφουγγάρι, γι αυτό και στον Ψηλορείτη δεν θα συναντήσεις επιφανειακά νερά µε τη µορφή λιµνών και ποταµών παρά µόνο υπόγεια και ότι αυτά δηµιουργούν στο πέρασµά τους. Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων κατανοώντας τη σπουδαιότητα του νερού ως πηγή ζωής και δηµιουργίας και συνειδητοποιώντας την τραγική πραγµατικότητα της σπατάλης, της υπεράντλησης και της ρύπανσης του νερού στις µέρες µας δηµιούργησε το συγκεκριµένο πρόγραµµα µε τους εξής στόχους: Να κατανοήσουν οι µαθητές την αξία του νερού ως σπάνιου πλέον φυσικού πόρου. Να γνωρίσουν τις υπόγειες διαδροµές του νερού και το ιδιαίτερο τοπικό γεωφυσικό περιβάλλον (σπήλαια, οροπέδια, δολίνες) που δηµιουργεί σε σχέση µε το πέτρωµα. Να προβληµατιστούν σχετικά µε την κακή διαχείριση του νερού στις µέρες µας και τις συνέπειες της για την αειφορία. Να ευαισθητοποιηθούν ως προς την ανάγκη προστασίας του νερού και να αναλάβουν δράσεις. Στο τετράδιο αυτό θα βρεις δραστηριότητες που αφορούν το πρόγραµµα το οποίο θα παρακολουθήσεις. Επειδή πιστεύουµε ότι µαθαίνεις καλύτερα παίζοντας, οι εργασίες αυτές θα σου δώσουν την ευκαιρία να παίξεις, να διασκεδάσεις, να µάθεις αλλά και να αυτοσχεδιάσεις. Το κέφι, η παρατηρητικότητα και η φαντασία θα σε βοηθήσουν να τις απολαύσεις, γι αυτό µη χάνεις καιρό! Ξεκίνα!!! Eυχόµαστε η συµµετοχή σου στο πρόγραµµα αυτό, εκτός από µια ευχάριστη εµπειρία, να σου δηµιουργήσει πολλές ακόµα απορίες που θα σε οδηγήσουν σε προσωπική αναζήτηση γνώσης και ανάληψη δράσης. ŒÙÛÈ ÌfiÓÔ «Ùfi Ô ÎfiÛÌÔ Ô ÌÈÎÚfi» ı apple Ú Ì ÓÂÈ «ª Á». Η Παιδαγωγική Οµάδα του ΚΠΕ Ανωγείων

OÈ ÚˆÂ ÙÔ æëïôúâ ÙË: Μοναχικός, περήφανος και επιβλητικότατος, ο γενειοφόρος γυπαετός (Gypaetus barbatus), αποτελεί ενδηµικό ζώο της Κρήτης, µιας και έχει εξαφανιστεί από κάθε άλλο µέρος της Ελλάδας. Γνωστός και ως º Àƒ. Kretania psylorita, λέγεται η ενδηµική πεταλούδα του Ψηλορείτη. Μικρή, κοµψή και µοναδική! Γνωστή και ως ƒπ Ë æ ƒ π. Το ζώο φάντασµα του Ψηλορείτη, που για χρόνια θεωρούνταν εξαφανισµένο, ο αγριόγατος (Felis sylvestris cretensis) ή πιο σωστά φουρόγατος, ενδηµικό των κρητικών ορέων. Γνωστός και ως Àƒπ π! ÎÔÏÔ ıëû ÙÔ... Τα σκίτσα των ηρώων είναι έργο του ζωγράφου ηµήτρη Τζάνη. Tα πνευµατικά δικαιώµατά τους ανήκουν στο ΚΠΕ Ανωγείων.

Μια φορά και έναν καιρό ζούσε ένα φοβερό και τροµερό θεριό 1 στην περιοχή της Ζωµίνθου, στον Ψηλορείτη, λίγο έξω από τα Ανώγεια. Ήταν τόσο φοβερό που και το ίδιο τρόµαζε κάθε φορά που τον εαυτό του στον. Είχε σώµα, κεφάλι δράκου και από τα του έβγαζε. Το ζούσε σε µια, κάθε πρωί έβγαινε από τη σπηλιά του και πήγαινε στην πηγή που υπήρχε εκεί κοντά για να πιει νερό και να ξεδιψάσει. Στην πηγή αυτή πότιζαν οι Ανωγειανοί τα πρόβατά τους, τώρα όµως κανένας δεν τολµούσε να πλησιάσει µε το θεριό εκεί κοντά. Τα τους άρχιζαν να ψοφάνε από τη δίψα και οι Ανωγειανοί είχαν απελπιστεί. Μια µέρα µαζεύτηκαν στο του χωριού για να δουν τι θα κάνουν: -Η κατάσταση, συγχωριανοί, δεν πάει άλλο, είπε ο πιο βοσκός. -Τα µου, είπε κάποιος άλλος µε, έχουν αρχίσει να ψοφάνε από τη δίψα. -Σε λίγο θα αρχίσουµε να ψοφάµε και εµείς από τη πείνα που δεν θα έχουµε για να µας ζήσουν, συµπλήρωσε ένας άλλος. ----------------------------- 1. Θεριό: θηρίο, δράκος

-Φοβούµαι να ανέβω στο, µη γίνω µεζές για το θεριό, είπε µε φωνή που έτρεµε ένας µικρός. - Κάτι πρέπει να κάνουµε και µάλιστα. Πρέπει να σκοτώσουµε το πριν µας ξεκάνει όλους, οι περισσότεροι. - Ναι, Ναι, να το σκοτώσουµε, συµφώνησαν και οι υπόλοιποι χωριανοί. - Καλά λοιπόν και ποιος θα είναι αυτός που θα τα βάλει µε το ; είπε ο κοιτώντας έναν ένα τους συγχωριανούς του. -..., κανείς δεν µίλησε, ποιος να τολµήσει να τα βάλει µε το της, όσοι το είχαν, είχαν πετρώσει από τον τους και έκαναν καιρό να σηκωθούν από το τους. -Λοιπόν, είπε ξανά ο γεροβοσκός µε τα λόγια το δεν πεθαίνει, ποιος έχει το κουράγιο και την εξυπνάδα να ανέβει στη Ζώµινθο και να το σκοτώσει; Ποιος είναι ποιο θεριό από το θεριό; Εκείνη τη στιγµή πετάγεται µπροστά ο Νικολής ο Μανουράς από τους καλούς του χωριού και λέει: -Εγώ θα το σκοτώσω το θεριό που είδα εψές 2 στη βρύση. Αν δεν σκοτώσω το θεριό ποτέ µου να µην,να µην ξανα, είπε µε βροντερή φωνή ο Μανουράς.

-Να ζήσεις Νικολή λεβέντη, φώναξαν µε ανακούφιση και όλοι οι συγχωριανοί του. -Και αν το σκοτώσεις Μανουρά της Ζώµινθου το παίρνεις 300 και πρώτος θα!!!, λέει ένας συγχωριανός του που πολύ ευχαριστήθηκε µε την γενναία απόφασή του. -Αν το σκοτώσεις Μανουρά, συνέχισε ένας άλλος, της βρύσης το παίρνεις 300 πρόβατα και έναν µπροστάρη 3!!! -Πρώτος θα πηγαίνεις στο νερό και πρώτος θα και στην κορφή του Απίδακα θα ρχεσαι να σταλίζεις 4, συµπλήρωσε ένας τρίτος και συµφώνησαν όλοι. Υπήρχαν όµως και κάποιοι που δεν συµφωνούσαν µε την απόφαση του Νικολή, επειδή φοβόντουσαν για τη ζωή του: -Αχ! Νικολή, του έλεγαν, γύρευε τη δουλειά σου. Το θεριό είναι θεριό, θα σε και θα χάσεις τα σου. Ο Νικολής όµως δεν κουβέντα, είχε πάρει την απόφασή του: - εν τη λυπούµαι τη ζωή µου, έλεγε, ας µε, µια ζωή την έχω εγώ και έτσι και αλλιώς θα πάει. -Αν το σκοτώσω το σώζω και τα παιδιά µου και κάνω υπερήφανη την ----------------------------- 2. εψές: χθές 3. µπροστάρης: ο καλύτερος κριός που οδηγεί το κοπάδι, µπορεί να είναι αντίστοιχα τράγος για τις αίγες 4. σταλίζω: κάθοµαι στον ίσκιο

οικογένειά µου. Αν όµως µε παραγγελιά σας δίνω, να δώσετε τα πρόβατα να ζήσουν τα µου. Έπειτα ο Νικολής εξήγησε στους συγχωριανούς του το που είχε στο µυαλό του: -Εσείς θα το νερό και θα γεµίσετε τις γούρνες µε ξύδι και αλάτι και εγώ θα ανεβώ στην τρικοκιά και θα το περιµένω. Την άλλη µέρα το θεριό πήγε στην πηγή να πιει νερό, αλλά το αλάτι και το ξύδι που ήπιε το. Την ώρα όπου άνοιγε το του να πάρει ανάσα, ο Νικολής βρήκε ευκαιρία και ψηλά από την τρικοκιά το σηµαδεύει µε το του και µια σαϊτιά το βρίσκει στο λαιµό. Το µούγκρισε από τον πόνο, το Νικολή ψηλά και του λέει: -Αν είσαι Μανουρά, κατέβα, παίξε και την άλλη σαϊτιά να πάρεις 1000 χωρίς µπροστάρη. Ο Νικολής, έξυπνος, κατάλαβε ότι αν κατέβαινε από το θα τον έτρωγε το και του απαντά: - εν κατεβαίνω από το, άλλη δεν παίζω και αυτή που σου δωσα η µια φτάνει και περισσεύει. Το µούγκρισε πιο και λίγο πριν ξεψυχήσει φώναξε:

-Εκείνος που µε σκότωσε, θα χει µεγάλη χάρη. Σέρνεται µε όση δύναµη του απέµεινε κοντά σε ένα φαράγγι, γκρεµίζεται και ξεψυχά. Αµέσως χιλιάδες µύγες µαζεύτηκαν απάνω του και από τότε το φαράγγι πήρε το όνοµα «Φαράγγι της». Ο Νκολής κατεβαίνει από το δεντρό καταϊδρωµένος και κουρασµένος, από το φόβο µήτε µπορούσε να πιεί. τους συγχωριανούς του να βγουν από τις κρυψώνες τους και να µην φοβούνται πια. Μαζεύτηκε όλο το χωριό και όλοι τον ευχαριστούσαν που τους έσωσε από το. εν ξέχασαν βέβαια και την αµοιβή που του είχαν υποσχεθεί. 300 και έναν µπροστάρη, πρώτος να πηγαίνει στο νερό και πρώτος να ποτίζει. Η γενναία πράξη του Νικολή δεν ξεχάστηκε ποτέ, ακόµα την διηγούνται οι γέροι στο χωριό, η βρύση και η τρικοκιά είναι ακόµα εκεί στην Ζώµινθο για να τη θυµίζουν. σαν και αυτό της ιστορίας µας δεν ξαναφάνηκε ποτέ στην περιοχή. Εµφανίστηκε όµως ένα άλλο θεριό στις µέρες µας που απειλεί και αυτό το νερό µας όχι µόνο εδώ αλλά σε όλο τον. Μήπως µπορείς να ποιο είναι αυτό;;

ªÂ ÙË Ô ıâè ÙÔ ÎÂÈÌ ÓÔ Ó ÚÈıÌ ÛÂÈ ÛˆÛÙ ÙÈ ÂÈÎfiÓ ÙÛÈ ÒÛÙÂ Ó Û ËÌ ÙÈÛÙÂ Ô Î ÎÏÔ ÙÔ ÓÂÚÔ. Ο ήλιος ζεσταίνει τη θάλασσα και το νερό εξατµίζεται (1). Οι υδρατµοί ανεβαίνουν ψηλά, ψύχονται και δηµιουργούνται τα σύννεφα (2). Τα σύννεφα βαραίνουν και πέφτουν ως βροχή (3) στα χαµηλά και ως χιόνι (4) στα ψηλά. Το νερό της βροχής πέφτει στη θάλασσα (5), στο ποτάµι (6), στη λίµνη (7), στο έδαφος (8). Το νερό της βροχής διαπερνά το έδαφος, δηµιουργεί σπήλαια (9) και αποθηκεύεται σε υπόγειες φυσικές δεξαµενές. Τα φυτά (10) απορροφούν το νερό της βροχής και το εξατµίζουν από τα φύλλα τους.

XÚˆÌ ÙÈÛ ÙÈ apple Ú Î Ùˆ ÂÈÎfiÓÂ Î È Ï ÙÈ Û ÚÈıÌËÙÈÎ ÛÂÈÚ ÒÛÙÂ Ó Û ËÌ ÙÈÛÙÂ...Ô Î ÎÏÔ ÙÔ ÓÂÚÔ.

Ô ÓÂÚfi Ú ÛÎÂÙ È apple ÓÙÔ ÛÂ È ÊÔÚÂ ÌÔÚÊ. Ú Ù ÚËÛÂ appleúôûâîùèî ÙËÓ Î ıâ ÂÈÎfiÓ Î È ÁÚ Â ÙÔÓ ÚÈıÌfi appleô Ù ÈÚÈ ÂÈ: 1. Ï ÛÛ, 2. Ù ÚÚ ÎÙË, 3. ÔÙ Ìfi, 4. µô Ófi, 5. apple Ï ÈÔ, 6. ÔÏ ÓË, 7. ÓÓÂÊ, 8. Áfi Ô ÓÔ

ÌappleÏ ÚˆÛ ÙÔ appleô ËÌ Ì ÙË Ô ıâè ÙˆÓ ÂÈÎfiÓˆÓ. - applefi appleô Û È... ÎÈ; - applefi ΠÓÔ ÙÔ.... - Ò ÙÔÓ Ï Á Ó ÙÔÓ... ÛÔ ; -... ÛÙÔÓ Ô Ú Ófi. - ÔÈ Â Ó È Ë Ì Ó ÛÔ ; - ÌapplefiÚ! - Ò Î Ù ËΠÛÙË ÒÚ ; -... Ó appleôù Ûˆ. Î È ÙÔ... Ó Á Ú Ûˆ. - Ù ÛÔ Ó ÛÂ È Ô ÌÂ Ï ÁÔ, appleôù Ì ÎÈ ÌÔ Î Ïfi. - µè ÔÌ È appleôï Ó Ê Áˆ, Óã ÓÙ ÌÒÛˆ ÙÔ..... apple ÓÙˆÓ Ô

È ÛÂ Î È Âapple ÏÂÍÂ ÁÈ ÙÔ ˆÛÙfi ÁÈ ÙÔ ıô. Η Γη ονοµάζεται και Γαλάζιος Πλανήτης επειδή το µεγαλύτερο µέρος της καλύπτεται από νερό. Το νερό το συναντάµε σε δύο µορφές, την υγρή και την στερεή. Το νερό της θάλασσας είναι αλµυρό. Το νερό των ποταµών και των λιµνών είναι γλυκό. Το νερό των παγόβουνων είναι αλµυρό. Ο άνθρωπος χρειάζεται νερό για να ζήσει. Τα φυτά και τα ζώα δεν χρειάζονται νερό για να ζήσουν. Το νερό είναι άγευστο, άχρωµο και άοσµο. Όταν το νερό ζεσταίνεται, εξατµίζεται. Τα σκουπίδια δεν ρυπαίνουν το νερό. Τα σύννεφα αποτελούνται από σταγόνες νερού. Τα φυτοφάρµακα, τα λιπάσµατα και τα απορρυπαντικά ρυπαίνουν το νερό. Το µολυσµένο νερό είναι καλό για την υγεία µας. Το νερό για να γίνει πόσιµο καθαρίζεται στην µονάδα επεξεργασίας νερού. Το βρώµικο νερό καθαρίζεται στη µονάδα επεξεργασίας λυµάτων. Στην Αφρική το νερό είναι άφθονο. Το νερό δεν θα τελειώσει ποτέ. Το χρησιµοποιηµένο νερό δεν ανακυκλώνεται. Όσο περισσότερο νερό σπαταλάµε, τόσο περισσότερο νερό έχουµε.

Ú ıìëûâ ÙÈ ÂÈÎfiÓÂ ÌÂ ÙË ÛˆÛÙ ÛÂÈÚ ÒÛÙÂ Ó Û ËÌ ÙÈÛÙÂ Ô Î ÎÏÔ ÙÔ applefiûèìô ÓÂÚÔ. ίκτυο Ύδρευσης Μονάδα Επεξεργασίας Νερού Θάλασσα Σπίτι Τεχνητή Λίµνη Βιολογικός Καθαρισµός ίκτυο Αποχέτευσης

Βιολογικός Καθαρισµός Πήγαινε µπροστά 1 θέση 4 Καθαρό Νερό Ποιότητα ζωής Ξαναρίξε το ζάρι 5 Ρύ Υγρο Χάνεις τ Καθαρή θάλασσα Πήγαινε µπροστά 2 θέσεις Βιοµηχανικά απόβλητα Πήγαινε πίσω στην αρχή 1 2 3 Σκουλήκι της θάλασσας Χάνεις 1 γύρο 21 Βιολογικός Καθαρισµός Πήγαινε στο 25 20 Σκέψου και πες τρόπους εξοικονόµησης νερού 19 Επισκευή βρύσης που στάζει Πήγαινε µπροστά 1 θέση 18 Σπατά Πήγαι Σκέψου και πες τρόπους εξοικονόµησης νερού 22 Μπαταρίες πεταµένες στη θάλασσα Πήγαινε πίσω 1 θέση 23 Ο ΗΓΙΕΣ: Παίζει πρώτος όποιος φέρει το µεγαλύτερο αριθµό στο ζάρι. Κερδίζει όποιος τερµατίσει πρώτος. Χρήση φυτοφαρµάκων Χάνεις 1 γύρο Καθαρό Νερό Ποιότητα ζωής Ξαναρίξε το ζάρι Ανοικτή βρύση στο διάλειµµα του σχολείου Πήγαινε στο 21 Πυρηνικά απόβλητα στη θάλασσα Χάνεις 1 γύρο 24 25 26 27 Προστα Υγρο Πήγαιν 2 Ï appleèù!

πανση βιότοπου η σειρά σου Νεκρά Ψάρια Πήγαινε πίσω 1 θέση 6 7 Καθαρές ακτές Πήγαινε µπροστά 3 θέσεις Σκουπίδια στη θάλασσα Πήγαινε πίσω 3 θέσεις Μολυσµένο πουλί Πήγαινε πίσω 1 θέση 8 9 10 Καθαρό Νερό Ποιότητα ζωής Ξαναρίξε το ζάρι 11 Ναυαγισµένο πετρελαιοφόρο Πήγαινε πίσω 3 θέσεις 12 λη νερού νε στο 15 Καθαρό Νερό Ποιότητα ζωής Ξαναρίξε το ζάρι Έλλειψη νερού Χάνεις 1 γύρο Ανακύκλωση νερού Πήγαινε µπροστά 2 θέσεις Νύµφη Πλεκόπτερου Πήγαινε µπροστά 1 θέση 17 16 15 14 13 τευόµενος βιότοπος ε µπροστά θέσεις Κτηνοτροφικά απόβλητα Πήγαινε πίσω 3 θέσεις Ανακύκλωση νερού Πήγαινε µπροστά 2 θέσεις Λάδια αυτοκινήτου στην αποχέτευση Πήγαινε πίσω 3 θέσεις Σκέψου και πες τρόπους εξοικονόµησης νερού 28 29 30 31 32 ιαρροή νερού Πήγαινε στο 24 Καθαρό Νερό Ποιότητα ζωής Προχώρα στο τέρµα 33 34

❶ Αν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις αρκετή πορτοκαλάδα; Το νερό θα µυρίζει πορτοκαλάδα. Το νερό δεν θα µυρίζει τίποτα. Το νερό θα µυρίζει λεµονάδα. ❷ Αν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις αρκετό ξύδι; Το νερό θα µυρίζει ξύδι. Το νερό δεν θα µυρίζει τίποτα. Το νερό θα µυρίζει κρασί. ❸ Αν αφήσεις παγάκια έξω από την κατάψυξη; Θα λιώσουν. Θα παγώσουν περισσότερο. Θα εξαφανιστούν. ❹ Αν σε µια λεκάνη µε νερό ρίξεις ένα φελλό; Θα επιπλεύσει. Θα διαλυθεί. Θα βουλιάξει. ❺ Αν σε µια λεκάνη µε νερό ρίξεις ένα κέρµα; Θα επιπλεύσει. Θα διαλυθεί. Θα βουλιάξει. ❻ Αν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις ένα κουταλάκι αλάτι; Θα διαλυθεί. Θα παγώσει. Θα επιπλεύσει. ❼ Aν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις ένα κουταλάκι µε λάδι; Θα επιπλεύσει. Θα διαλυθεί. Θα βουλιάξει. ❽ Αν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις ένα κουταλάκι µε ρύζι; Θα επιπλεύσει. Θα εξατµιστεί. Θα βουλιάξει. ❾ Αν σε ένα ποτήρι µε νερό ρίξεις κρασί; Το νερό θα χρωµατιστεί. Το νερό δεν θα αλλάξει χρώµα. Το κρασί θα εξατµιστεί. ❿ Αν σε µια λεκάνη µε νερό βάλεις ένα αβγό; Θα βουλιάξει. Θα επιπλεύσει. Θα σκάσει.

Ρ Υ Θ Ε Ξ Α Τ Μ Ι Σ Η Ι Π Α Ο Π Ο Τ Α Μ Ι Κ Ε Λ Μ Ο Λ Υ Ν Σ Η Ξ Λ Ρ Α Λ Ρ Υ Π Α Ν Σ Η Ι Μ Σ Ι Α Ν Ε Ρ Ο Ξ Ρ Μ Α Σ Ε Σ Β Ρ Ο Χ Η Α Ν Χ Α Λ Α Ζ Ι Ρ Υ Π Σ Η Ι Τ Π Α Γ Ο Σ Π Α Ι Α Τ Υ Ρ Α Τ Μ Ο Σ Α µúâ Î È Î ÎψÛ ÙÈ Ï ÍÂÈ : ΕΞΑΤΜΙΣΗ ΡΥΠΑΝΣΗ ΠΟΤΑΜΙ ΠΑΓΟΣ ΧΑΛΑΖΙ ΜΟΛΥΝΣΗ ΞΗΡΑΣΙΑ ΝΕΡΟ Υ ΡΑΤΜΟΣ ΛΙΜΝΗ ΘΑΛΑΣΣΑ ΒΡΟΧΗ µúâ Î È Î ÎψÛ ÙÈ Ï ÍÂÈ : Ν Η Χ Α Ρ Υ Β Η Ν Π Σ Ε Ι Ρ Η Ν Ε Σ Η Α Ο Λ Ω Κ Α Λ Α Τ Ρ Χ Α Σ Σ Κ Ρ Π Ο Υ Η Ε Ρ Ν Ε Σ Ε Ο Κ Γ Ι Λ Ν Υ Ι Ι Ο Α Ε Α Ω Η Μ Ρ Π Τ Ν Ξ Ε Ο Ρ Φ Η Α Τ Ω Ο Ο Σ Σ Ε Ε Π Ν Ε Ρ Ν Κ Σ Ν Α Ι Α Ε Σ Ι Α Ε Α Σ Τ Σ Ν Υ Μ Φ Ε Σ ΠΟΣΕΙ ΩΝΑΣ ΝΗΡΙΗ ΕΣ ΝΗΡΕΑΣ ΑΧΕΛΩΟΣ ΣΕΙΡΗΝΕΣ ΩΚΕΑΝΟΣ ΣΤΥΓΑ ΝΥΜΦΕΣ ΝΑΙΑ ΕΣ ΧΑΡΥΒ Η

Û ÙÔ ÛÙ ÚfiÏÂÍÔ ÙÔ ÓÂÚÔ. 1 3 2 1 4 2 5 3 4 9 7 6 6 5 10 8 ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ 1. ÛÈÁ Ó Ó ÊÔ Û È 2. Œ Ï ÓÂÚfi ÛÙÔ ÙÔ. 3. ŒÎ Ó ÌÈ ÛÙÔ ÓÂÚfi. 4. Âfi ÙË ı Ï ÛÛ. 5. ŸÙ Ó Ô ÏÈÔ ÂÛÙ ÓÂÈ ÙË ı Ï ÛÛ, ÙfiÙ ÙÔ ÓÂÚfi 6. Ô ÓÂÚfi Â Ó È ÔÛÌÔ, Á ÛÙÔ Î È 7. ª ÂÛÙ ÓÂÈ, Ì ÊˆÙ ÂÈ Î È ÂÍ ÙÌ ÂÈ ÙÔ ÓÂÚfi 8. ÂÈ Ì Û ÛÙ Ûapple Ï È. 9. ŸÙ Ó ÔÈ Ú ÙÌÔ ÔÓÙ È, Á ÓÔÓÙ È 10. ªÂÁ ÏÂ Ï ÎÎÔ Â appleô Û ÁÎÂÓÙÚÒÓÔ Ó ÙÔ ÓÂÚfi ÙË ÚÔ. ΚΑΘΕΤΑ 1. Ó È ÙÔ ÁÏ ÎÔ ÓÂÚÔ 2. Ó È Û Ó ÙÔ Íˆ applefi ÙÔ ÓÂÚfi 3. Ó ÁÂÙ È Û ÌÈ ÓÂÚfi. 4. ÚÂÁÌ ÓÔ ÙË ÂÓ ÙË ÊÔ Ù È. 5. ËÌÈÔ ÚÁÂ Ù È Ì Û ÛÙË ÁË Ì ÙË Ô ıâè ÙÔ ÓÂÚÔ. 6. Ù Ï ÁÌ Ù ΠÈ

ÌappleÏ ÚˆÛÂ ÌÂ ÙË Ô ıâè ÙˆÓ ÂÈÎfiÓˆÓ ÙÈ apple ÚÔÈÌ Â ÁÈ ÙÔ ÓÂÚfi. ❶ Πνίγεται σε µια... νερό. ❷ Τα σιγανά... να φοβάσαι. ❸ Είναι... του γλυκού νερού. ❹ Έβαλε νερό στο... του. ❺ Είναι σαν το... έξω από το νερό. ❻ Είναι σαν τα κρύα τα.... ❼ Ο βρεγµένος τη... δεν τη φοβάται. ❽ Έκανε µια... στο νερό. ❾ Τα έκανε....

ªappleÔÚÂ Ó Û ÓÂ ÛÂÈ Î È Ó ÙÂÏÂÈÒÛÂÈ ÙËÓ apple Ú Î Ùˆ ÈÛÙÔÚ ; Η Νεφέλη είναι η µικρότερη από τι κόρες του µεγάλου γκρίζου σύννεφου του κυρίου Νέφαλου και της κυρίας Ψιχάλας. Είναι όµως ένα πολύ πεισµατάρικο σύννεφο, γιατί δεν θέλει να βρέξει. - Όχι, ΟΧΙ σου λέω, δεν θέλω να βρέξω µε τίποτα! φώναζε η µικρή Νεφέλη εκείνο το γκρίζο πρωινό. Με τίποτα δεν θα κατέβω εγώ εκεί κάτω, να λερώσω τις όµορφες συννεφένιες µου σταγόνες µε τα σκουπίδια και τις ακαθαρσίες των ανθρώπων, Μπλιαχ!!! συνέχισε η µικρή συννεφούλα. -Νεφέλη, πρόσεξε πώς µιλάς! Που ακούστηκε σύννεφο και να µη θέλει να βρέξει, άστραψε και βρόντηξε ο κ. Νέφαλος,. που τόση ώρα άκουγε µε ουράνια υποµονή.............................................

❶ Î Ô Î È ÁÚ Â Ï ÍÂÈ ÊÚ ÛÂÈ appleô ÛÔ Ú ÔÓÙ È ÛÙÔ Ì Ïfi fiù Ó ÛÎ ÊÙÂÛ È ÙÔ ÓÂÚfi. ΛΕΞΕΙΣ ΦΡΑΣΕΙΣ 1.... 1.... 2.... 2.... 3.... 3.... 4.... 4.... 5.... 5.... ❷ Î Ô Î È ÁÚ Â Û ÓıÂÙÂ Ï ÍÂÈ ÌÂ ÙÔ ÓÂÚfi Î È ÙÔ ˆÚ (apple.. ÓÂÚfiÌ ÏÔ, ÚfiÁÂÈÔ ). ΝΕΡΟ Υ ΩΡ 1.... 1.... 2.... 2.... 3.... 3.... 4.... 4.... 5.... 5.... ❸ º ÓÙ ÛÔ fiùè ÊÙ ÓÂÈ ÛÙË Ë applefi Î appleôèô ÏÏÔ appleï Ó ÙË Î È ÁÈ appleúòùë ÊÔÚ Ï appleâè ÓÂÚfi. Ò ı appleâúè ÁÚ ÊÂ ÙÔ ÓÂÚfi ÛÙÔ Ê ÏÔ ÛÔ fiù Ó ı Âapple ÛÙÚÂÊÂ ÛÙËÓ apple ÙÚ ÛÔ ;......................................... (Η2Ο, Ένα κουτί γεµάτο νερό, Εκδ. Καλειδοσκόπιο)

ŒÓˆÛ Ì ÙÔ ÓÂÚfi fiûâ Ï ÍÂÈ ÓÔÌ ÂÈ fiùè Ù ÈÚÈ Ô Ó Ì Ùfi. ÏÌ Úfi ÚÔÛÂÚfi Ì ÏËÙÔ ı Ó ÙÔ ˆËÚfi ÃÏÈ Úfi ÔÈÌÈÛÌ ÓÔ ÈÎ ÓÙÈÎÔ È ÓÈ È ÚÈÎÔ Ï Îfi ÚÁ ÚÔ Ú Ô fiú ÙÔ ÂÛÙfi Û Ô ÈÓfi ÔÓËÚfi ÕÛ ËÌÔ fiûùèìô ªÔÏ ÛÌ ÓÔ

εικ. 1 εικ. 2 εικ. 3 εικ. 4 εικ. 5 εικ. 6 εικ. 7 εικ. 8 εικ. 9 εικ. 10 ❶ È apple Ú ÙËÚÂ ÛÙÈ apple Ú apple Óˆ ÂÈÎfiÓÂ ;................ ❷ appleôèôè ÛÎÔÏÂ ÔÓÙ È appleôï Ó appleúôìëıâ ÙÔ Ó ÓÂÚfi. Â appleôèâ ÂÈÎfiÓÂ Ê ÓÂÙ È Ùfi; È Ù Ú ÁÂ Û Ì ÓÂÈ Ùfi;................ ❸ ÔÈÂ applefi ÙÈ apple Ú apple Óˆ ÂÈÎfiÓÂ Â Ó È appleèô ÎÔÓÙ ÛÙË ÈÎ ÛÔ Î ıëìâúèó ˆ ; È Ù ;................

È ÛÂ Î È Âapple ÏÂÍ ÁÈ ÙÔ ˆÛÙfi ÁÈ ÙÔ ıô. Τα σπήλαια δηµιουργούνται µε τη βοήθεια του νερού. Στα σπήλαια κατοικούσαν προϊστορικοί άνθρωποι. Βραχογραφίες είναι οι ζωγραφιές που έχουν ανακαλυφτεί στα σπήλαια. Ο ίας µεγάλωσε µέσα σε σπήλαιο, στο Ιδαίον Άντρον. Σήµερα στα σπήλαια κατοικούν Νεράιδες και Ξωτικά. Μέσα στο σπήλαιο υπάρχουν σταλακτίτες και σταλαγµίτες. Τα ζωάκια που ζουν µέσα στα σπήλαια δεν έχουν καλή όραση. Οι νυχτερίδες κοιµούνται κρεµασµένες από την οροφή του σπηλαίου. Στα σπήλαια φυτρώνουν δέντρα και λουλούδια. Οι νυχτερίδες ζουν µέσα στα σπήλαια. Η κύρια τροφή των ζώων του σπηλαίου είναι τα κόπρανα και τα ψόφια ζώα. Στα σπήλαια ζουν ασπόνδυλα ζώα, δηλαδή ζώα χωρίς σπονδυλική στήλη. Β Σ Ν Υ Χ Τ Ε Ρ Ι Α Α Ρ Α Σ Π Ο Ν Υ Λ Α Σ Τ Α Λ Α Γ Μ Ι Τ Ε Σ Π Α Ρ Χ Ν Η Σ Κ Ο Τ Κ Η Λ Α Κ Ο Λ Ο Ν Ε Σ Ο Λ Α Χ Ρ Π Ρ Σ Τ Ο Α Τ Α Κ Ν Υ Ξ Λ Α Σ Π Ρ Α Ι Τ Η Ο Μ Σ Ε Φ Β Ρ Ο Ρ Β Ρ Α Χ Ο Γ Ι Φ Ι Σ Τ Α Λ Α Κ Τ Ι Τ Ε Σ Τ Ρ Ω Γ Λ Ο Β Ι Α Ν Σ Ε Κ Α Τ Α Β Ο Θ Ρ Α Υ µúâ Î È Î ÎψÛ ÙÈ Ï ÍÂÈ : ΚΡΥΟ ΣΤΟΑ ΑΡΑΧΝΗ ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΚΟΤΑ Ι ΝΥΧΤΕΡΙ Α ΑΣΠΟΝ ΥΛΑ ΚΑΤΑΒΟΘΡΑ ΚΟΛΟΝΕΣ ΤΡΩΓΛΟΒΙΑ ΣΤΑΛΑΚΤΙΤΕΣ ΣΤΑΛΑΓΜΙΤΕΣ

ŒÓˆÛ ÙÈ ÙÂÏ Â...Î È ˆÁÚ ÊÈÛ ÙÈ Ó ÙÂÚ Â ÛÙË ÛappleËÏÈ ÙÔ.

Μέσα στον σκοτεινό και ήσυχο κόσµο των σπηλαίων της Κρήτης, τα τρωγλόβια ζώα, σιγοπερπατούν αναζητώντας τη λιγοστή τροφή τους στα ψοφίµια µικρών ζώων. Τυφλά, άχρωµα, µκροσκοπικά και λεπτοκαµωµένα, ψάχνουν ταίρι για να ζευγαρώσουν. Τα περισσότερα είναι ασπόνδυλα, χωρίς σπονδυλική στήλη δηλαδή, και ζουν σε µία µόνο σπηλιά και πουθενά αλλού στον κόσµο. È ÏÂÍÂ ÙÔ ÛˆÛÙfi fióôì ÁÈ Î ıâ ÒÔ appleô ÂÈ ÛÙÔ Ûapple Ï ÈÔ. (Σπηλαιόβιος γρύλος, Μινωταύρια αράχνη, Σπηλαιόβιο ορθόπτερο, Τρωγλόβιο ισόποδο, Τυφλό σαλιγκάρι, Σκορπιός, Νυχτερίδα, ιπλόποδο, Πεταλούδα)...........................

µô ıëûâ ÙËÓ Ó ÙÂÚ Ó ÚÂÈ ÙÔ ÚfiÌÔ ÙË ÁÈ ÙÔ Ûapple Ï ÈÔ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ 1. Bradley, D., & Crofton, I. (2005). Χηµικά Στοιχεία. Νεανική βιβλιοθήκη των Επιστηµών. Α. Κούβαρης (µτφρ.). Εκδόσεις Σαββάλας. 2. Burnie, D. (1992). Ο Επιστηµονικός µου Οδηγός. Ανακαλύπτω τη Φύση. Ευ. Οικονοµίδου (επιµ.). Εκδόσεις Ερευνητές. 3. Carruthers, M. (2005). Γη, Θάλασσα και Αέρας. Β. Παυλίδης (µτφρ.). Εκδόσεις Σαββάλας. 4. Casalis, A., & Panini, P.G. Τα ζώα και το περιβάλλον τους. Β. Κοχλατζής (µτφρ.). Εκδόσεις Στρατίκη. 5. Farndon, J. (1992). Ο Επιστηµονικός µου Οδηγός. Ανακαλύπτω τη Γη. Εκδόσεις Ερευνητές. 6. Fothergill, Alastair. (2006). Πλανήτης Γη. Μια συναρπαστική µατιά στη γη.. Παπαγιαννοπούλου (µτφρ.). Εκδόσεις Polaris. 7. Luhr, F. J. ΓΗ. Ο απόλυτος εικονογραφηµένος οδηγός. Σ. Κρίτση, Χ. Μελισσάρης, Χ. Μωράκη, Γ. Σακελλαρίου (µτφρ.) Εκδόσεις οµή. 8. Parker, Steve. (1995). Οι Μικροί Φυσιοδίφες. Πετρώµατα και Ορυκτά. Εκδόσεις Ερευνητές. 9. Tola, Jose., & Infiesta, Eva. (2006). Βασικός Άτλας της Οικολογίας. Ευ. Μαυρικάκη (µτφρ). Εκδόσεις Πατάκη. 10. Γκόντουιν, Σ. (2006). Πέφτει, πέφτει η σταγόνα. Μια πρώτη µατιά στον κύκλο του νερού. Απόδοση: Βαγγέλης Ηλιόπουλος. Εκδόσεις Πατάκη. 11. εσύπρη, Ευαγγελία. (2007). Γνωρίζω το νερό. Εκδόσεις Παπαδόπουλος. 12. ηµοπούλου, Μ., Ζόµπολας, Τ., Μπαµπίλα, Ε., & Χατζηµιχαήλ, Μ. (2001). Περιβαλλοντική Αγωγή για µικρά παιδιά. Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. 13. Εκδοτική Αθηνών. (2006). Ζωολογία. 14. Ελληνική Μυθολογία. (1986). Οι Θεοί. (τοµ. 2). Εκδοτική Αθηνών. 15. Η2Ο. Ένα κουτί γεµάτο νερό. Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. 16. Μανούσος, Ν. Ορέστης. (2007). Οι παλαιοί Ανωγειανοί. Τρόπος ζωής και αγώνες κατά της Τουρκοκρατίας: Ο µύθος της Ζώµινθου και το τραγούδι του Μανουρά, (σσ. 299-302), (επιµέλεια Στέργιου Μανουρά). Εκδόσεις Anubis. 17. Παραγκαµιάν, Καλούστ. (1995). Σπήλαιο Ζωνιανών Κρήτης. Του Σφεντόνη η τρύπα. Χρηµατοδότηση: ΑΚΟΜ-Μ. ΑΕ. 18. Ρεπούση, Μ., Γκουγκαρά, Ε., αγκλή, Ο., Κουτσουρά, Ζ., & Μπενιάτα, Ε. (2006). Υδάτινες διαδροµές. Από το χτες στο σήµερα. Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ, ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ CLIPS ART ΑΠΟ: Αρχειακό υλικό ΚΠΕ Ανωγείων http://images.google.gr/, www.dijispaintings.com Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας (Καλούστ Παραγκαµιάν). ΕΥΧΑΡΙΣΤΟΥΜΕ: Για την επιστηµονική τους στήριξη το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας και ιδιαίτερα τον κ. Φασουλά Χαράλαµπο ρ. Γεωλογίας, επίσης το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας και ιδιαίτερα τον κ. Παραγκαµιάν Καλούστ, ρ. Βιολογίας